De aanloop
Na het wegsturen van Frans Michon uit de onderduik (14/15 nov. '43) en aansluitend zijn verraad aan de Duitse Sicherheitsdienst van het verzet en illegale activiteiten in Noord West Friesland, wordt vanuit het Scholtenhuis, de SD Aussen(dienst)stelle Groningen, een (eerste) razzia georganiseerd.
In de week voorafgaand aan de razzia, is Michon met name verhoord door SD/ Gestapo [Geheime Staats Polizei] Untersturmführer Ernst Knorr (afd. Terrorisme & Sabotage) en heeft hij talloze namen en verzets- en onderduik locaties genoemd.
Bij de eerste van drie grote razzia's zijn verschillende kopstukken van de Sichterheits Dienst persoonlijk aanwezig. Afgaand op verschillende verklaringen worden 10-tallen (tot +/- 50) mannen (SD, politie e.v.) (in drie groepen) ingezet, die met (2 à 3) overvalwagens en (2 tot 8) luxe auto's richting Sexbierum e.o. rijden (en daar alle wegen en binnenwegen afzetten).
Van de (Groninger) SD worden tenminste de volgende personen genoemd:
* Knorr - afd. Terrorisme & Sabotage - niet bij de razzia(?) (is wel eerste die Michon verhoort) en vermoedelijk organisator;
Aanwezig bij de razzia:
- Lammers - afd. Terrorisme & Sabotage
- Gross - afd. Terrorisme & Sabotage - Vijandige agenten/ spionage zenders
- Lehnhof - afd. Verzetswerk/ Terrorisme e.v.
- Drost - afd. Verzetswerk/ Terrorisme e.v.
- Sleijffer - afd. Verzetswerk/ Terrorisme e.v.
- Elzinga (luitenant) - Politieke Recherche
- Lanting - Politieke Recherche
Overige:
- J.F. Koster - insp. v. politie Franeker & NSB
- F.E. Grundmann - Oberscharführer SD Leeuwarden (o.a. huis v. bewaring )
Michon zelf wordt meegenomen om aanwijzingen te geven. Hij wijst op verschillende locaties de schuilplaats aan van onderduikers en verborgen 'illegale zaken' (radio's, bonkaarten, kranten etc).
1. Liauckamastate
In de vroege avond van zondag 21 november 1943 verstoppen de eerste Duitsers zich vermoedelijk al op de zolder van de stenen toegangspoort tot de boerderij Liauckamastate aan de rand van het dorp Sexbierum, om de situatie in de gaten te houden voorafgaand aan de inval.
De bewoners van de Liauckamastate [1a], de familie Bruinsma (vader, moeder en drie kinderen), logee nichtje Janny en onderduikers Gerrit Schuil en Gerben Oswald, zijn zich van geen gevaar bewust en gaan om 18.00 u. aan tafel voor het avondeten.
's Avonds volgt bezoek van Jelle Bruinsma, de broer van Rients en Hendrik van Urk, dominees zoon, uit Sexbierum. Er wordt o.a. geschaakt en om 23.00 u. vertrekt het bezoek. Rients maakt een laatste inspectieronde om de boerderij en om 23.30 u. ligt iedereen te bed. Gerben en Gerrit slapen in de geheime schuilkelder.
Rond middernacht (variërend van 23.30 u. tot even na 24.00 u.) valt de SD met 10-tallen mannen en veel geweld de boerderij binnen, om te beginnen door het ingeslagen raam van de voorkamer, waar dochter Jannie en nichtje Jannie slapen.
Rients Bruinsma vlucht naar de hooizolder en weet zich daar gedurende de hele actie te verstoppen. Er volgen verhoren en een huiszoeking van ongeveer anderhalf uur, waarbij het hele huis en de boerderij overhoop worden gehaald. Op aanwijzing van Michon wordt de schuilkelder ontdekt en worden Gerben Oswald en Gerrit Schuil opgepakt. De acties op de boerderij staan onder bevel van een luitenant (Elzinga? - heeft een "leidende rol gespeeld").
Op het grondstuk van Liauckamstate bevindt zich ook het tuin/daglooners [1b] huis bewoond door Hendrik Sijtsma, neef van de fam. Bruinsma. Zijn huis wordt als tweede doorzocht door een 10-tal Duitsers. De (afwezige) onderduikers (Jan en Willem Zondervan - schuilnamen) worden niet gevonden. Sijtsma wordt opgepakt omdat een illegaal radiotoetsel wordt gevonden. Michon is hierbij aanwezig. Sijtsma herkent hem.
Rond 02.00 u. vertrekken de troepen met achterlating van een 10-tal mannen, die wacht blijven houden op het terrein. De drie gevangenen worden geboeid afgevoerd naar de (3) overvalwagens die noordelijk van de Liauckamastate staan geparkeerd (aan het eind van de Liauckamalaan op de Hornestreek).
Gevangen (3/3): G. Oswald, G. Schuil, H. Sijtsma
Aanwezige SD: - Elzinga + Michon
2. Harlingen
Rond 02.00 u. 's nachts wordt een inval gedaan bij notaris Klaas Okkinga aan het Zuiderplein te Harlingen door Lammers, Sleijfer en nog twee man. Hij weet op het nippertje te ontkomen en duikt onder.
Aanwezige SD: Lammers, Sleijfer
3. Sexbierum Dorp
De wagens verplaatsen zich van Liauckamastate naar het centrum van Sexbierum [3a] (vermoedelijk) via de Liauckamalaan naar de Hearestreek (nu Tsjerk Hiddesstrjitte). De wagens met de (3) gevangen mannen worden op het dorpsplein (Tsjerk Hiddestrjitte 3 bij de Sixtuskerk) geparkeerd.
Het huis van Jelle Bruinsma en zijn vader [aan de Hearestreek] [3b] wordt rond 04.00 u. bezocht door een vijf-tal mannen. Als Jelle is gepakt blijven twee mannen om hem te bewaken. Jelle weet op dat moment te vluchten (via de achtertuin over een modderslootje - dicht bij het woonadres van L. Bootsma [Nije dyk ?- nu Adelenstrjitte] - de westelijke kant op) naar Liauckamastate waar hij zich verstopt.
In het dorp volgt een inval in de huizen van de broers Klaas Westra (koopman/ aardappelhandelaar - P. Westra & Zn. N.V.) [3d] en Rients Westra (zaadhandelaar) [nu: Frjentsjerterein 11] [3c]. Klaas Westra en zijn 2 onderduikers, Wim Noomen en Sied Schuurmans worden opgepakt. Hetzelfde geldt voor Rients Westra.
Broer Harmen Westra [3d] waarschuwt de fam. Hibma in de vroege ochtend (melktijd) (,,Gean fuort, ‘t binn hjir allegear Dútsers”). De zoon van Harmen, Hilbrandt, die normaal gesproken op boerderij Vredenoord (zie 6.) slaapt, maar 22 nov. thuis is, vertelt dat zij ook worden bezocht, maar zonder gevolgen.
Gevangen (4/7): K. Westra, W. Noomen, S. Schuurmans, R. Westra
4. Boerderij "Molenzicht"
Op de boerderij "Molenzicht", Hearewei 5, van Philippus D. Bakker [4], waar Folkert Bergsma is ondergedoken, vallen de SD-ers eveneens met geweld (door de ramen) binnen. Ondanks een vluchtpoging van Folkert, wordt hij samen met Ph. Bakker opgepakt en afgevoerd naar de overvalwagens op het dorpsplein op 7 minuten lopen afstand.
Gevangen (2/ 9): Ph. Bakker, F. Bergsma
5. Liauckamastate - het vervolg
Vanaf het huisadres van Jelle Bruinsma wordt een speurhond ingezet die het spoor naar Liauckamastate weet te vinden. Rond 05.00 u. (reguliere melktijd) wordt Jelle ontdekt en doet hij een laatste vluchtpoging die opnieuw mislukt. Hij wordt afgevoerd naar de overige gevangenen in de overvalwagens in het dorp.
De speurhond wordt nogmaals ingezet om ook Rients Bruinsma te vinden. Het reukvermogen van de hond is door Klaasje Bruinsma buiten werking gesteld door peper te stooien. Bij het nogmaals doorzoeken van de stal wordt Rients niet gevonden. Ondanks dreiging met brandstichting laat het gezin Bruinsma niets los.
Rond 06.00 u. arriveren de eerste knechten in de stal om te melken en ontdekken ze de chaos en vernielingen. Ze beginnen met het opruimen in de boerderij. Vier wachten posten nog bij de buitendeuren.
Om 07.00 u. beginnen de knechten met het melken. Boerenknecht Rindert maakt een ronde over het terrein. Hij constateert dat alle wachten vertrokken zijn, waarna Rients Bruinsma tevoorschijn komt. Hij besluit zo snel mogelijk te vertrekken.
Tussen 7.30/ 08.00u. stapt hij op de fiets en rijdt langs de Liauckamalaan naar de Hornestreek [5] om richting Franeker naar familie te reizen.
Gevangen (1/ 10): J. Bruinsma
6. Boerderij Vredenoord
Op het moment dat Rients Bruinsma wegfietst richting Hornestreek, komt hij vluchtende dorpelingen tegen die hem vertellen dat een inval gaande is op boerderij Vredenoord, Latsmalaene 3, van zijn broer Jan Bruinsma [6]. Jan en de onderduikers zijn gewaarschuwd en op tijd gevlucht. Alleen Gijsbertha "Gijsje" Kleinveld - Van Voorthuizen (alias Zuiderveld) en haar zoontje vluchten niet. Ze is de echtgenote van verzetsman Gerrit Kleinveld (alias Joop Willemse) die in Wijnaldum is ondergedoken. Hij is gewaarschuwd en fietst zo snel mogelijk naar Vredenoord, maar komt te laat. Gijsje wordt opgepakt en met de andere [10] gevangenen in de overvalwagens afgevoerd.
Gevangen (1/ 11): G. Kleinveld - Van Voorthuizen
7. Beetgum
De overvalwagens vertrekken met de (11) gevangenen richting Oosterbierum naar Beetgum, een rit van ongeveer een half uur. De (14?) (overval)wagens omsingelen [rond 8.30 / 09.00 u.] het noord-westelijke deel van Beetgum. Op twee adressen worden invallen gedaan.
Allereerst bij de familie Rondaan, Berlitsumerdyk 2, waar Lolle Rondaan wordt opgepakt. Hij is net een kwartier thuis na de overnachting op zijn onderduiklocatie. Het bevolkingsregister van de overval op het Gemeentehuis St. Annaparochie is verstopt in huis, maar wordt niet gevonden.
Honderd meter verder aan de Berlitsumerdyk 3, woont de fam. Dijkstra die onderdak bood aan de Harlinger politieagent "Jorritsma" (verdacht van de aanslag op Van Wijnen). Zoon Jisse, betrokken bij de overal op het Gemeentehuis St. Annaparochie, weet te ontsnappen. Vader Wybe Dijkstra wordt opgepakt en meegenomen.
Gevangenen (2 / 13): W. Dijkstra, L. Rondaan
Aanwezige SD: Lammers, Sleijfer, Grundmann
8. Leeuwarden/ Groningen – Scholtenhuis
Nadat de laatste mannen in Beetgum zijn opgepakt rijden de overvalwagens met de gevangenen naar Leeuwarden. Hier vindt (mogelijk) een tussenstop plaats bij het Burmaniahuis of het Huis van Bewaring, waar o.a. SD-er Grundmann zetelt die bij de razzia aanwezig is geweest. Via de Groningerstraatweg wordt de reis vervolgd naar Groningen waar de gevangenen worden opgesloten in het Scholtenhuis aan de Grote Markt.